Günümüz yetişkinlerine çocukluk günlerini hatırlatan “Doğan Kardeş” Dergisi döneminin kültürel yapısını ve yaşam değerlerini dışa vuran zengin bir kaynak niteliğinde…
Gazetelerin ortaya çıkışı sonrasında yeşermeye başlayan çocuk dergilerinin Aydınlanma Devri kazanımı olarak 18. yüzyılda görülmeye başladığını ve o güne kadar tüm yoksul çocukların çiftçilerin, zanaatkârların ya da soyluların yanında işçi – hizmetçi, rençber olarak beden gücüyle boğaz tokluğuyla hayatta kalmaya çalışırken ilk kez “küçük yetişkinler” olarak görüldüğünü yazmıştım.
Çocuk dergilerinin kültür tarihini anlatmaya çalıştığım bir önceki yazımda, Avrupa’da matbaanın icadı ile basın hayatında meydana gelen gelişmelerin çocukları da etkilediği, yükselen hümanizm kavramıyla birlikte çocuk kavramının yeni boyut kazandığını söyleyerek çocuklara özel olarak tasarlandığı kabul edilen ilk süreli yayının 1751 yılının Şubat ayında John Newbery tarafından İngiltere’de “Lilliputian Magazine” adıyla basıldığını yazmıştım. Toplam 12 sayı çıkan bu dergi 1752 yılında kapanmış olsa da çocuk medyasını yeşertmiş, belli başlı gazetelerin iç sayfalarında çocuklara özel yer ayrılmasının öncüsü olmuş.
1762 yılında Londra’da yayımlanan “The Children’s Newspaper” Çocuk Gazetesi ve yayın hayatı kısa ömürlü olan bazı girişimlerin yerini 1788 yılında, John Marshall tarafından çıkarılan, 7-14 yaşındaki çocuklara faydalı bilgiler sunarak onları toplumun değerli üyeleri haline getirmeyi hedefleyen “Juvenile Magazine” Dergisi almış; bu yayında genç okuyucuların dikkatini çekebilmek için bilgiler çizimli hikâyeler, ilginç haberler eşliğinde tasarlanmış.
Sonraki yıllarda yepyeni bir alan olarak beliren “çocuk edebiyatı” Christoph Adelung (1732-1806), Christian Felix Weisse (1726–1804) ve Arnaud Berquin (1747-1791) tarafından canlandırılmış; çocuk dergileri Avrupa’nın her ülkesinde, Amerika’da, Çin’de, Hindistan’da, hemen hemen tüm coğrafyalarda basılmaya başlanmış.
Topraklarımızda yeşeren çocuk dergileri
Osmanlı İmparatorluğu’nda özellikle İkinci Meşrutiyet sonrasında çok etkili olmaya başlayan basılı yayınlarda çocuklara yönelik çalışmalar belirgin hale gelmiş; Şinasi’nin La Fontaine’den çevirdiği kuzu ile kurt hikayesi “Tercüme-i Manzûme” ismi ile 1859 yılında yayınlamış.
Balkan Savaşlarının yıkıcı etkilerinden sıyrılan otoritenin sesi çocukların günlük yaşamının her alanına vatansever-milliyetçi nesiller yetiştirme arzusuyla eğitim, oyun hatta beden eğitimi şeklinde çocuk dergileriyle girmiş.
1869 yılında topraklarımızdaki ilk çocuk dergisi olarak çıkan “Mümeyyiz” ile birlikte Osmanlı eğitim sisteminde önemli gelişmeler yaşanmış; Cumhuriyetin ilanına kadar çoğu İstanbul merkezli olsa da Selanik, İzmir, Bursa gibi şehirlerde çocuklara dönük olarak basılan dergiler zengin içerikleriyle çıkmış. Hazîne-i Etfâl 1873-1874, Sadâkat Etfal 1875, Ayine 1875, Arkadaş 1876, Tercüman-ı Hakikat 1879, Bahçe 1880, Mecmua-i Nevresîdegân 1881, Çocuklara Arkadaş 1881, Çocuklara Kıraat 1881, Vâsıta-i Terakki 1882, Etfal 1886, Teşvik 1886, Numune-i Terakki 1887, Çocuklara Talim 1887, Mektep 1891, Çocuklara Mahsus Gazete 1896, Çocuklara Rehber 1897, Çocuk Bahçesi 1905 bu dönemde basılmış.
1908 Yılında ilan edilen 2. Meşrutiyet döneminde yeni fikirlerinin yeşermesi için eğitimde düzenlemeler yapılmış, 1909 ila 1914 yılları arasında çıkan Musavver Küçük Osmanlı, Mekteplilere Arkadaş, Talebe, Çocuk Dünyası, Ciddî Karagöz, Çocuk Yurdu, Mektepli, Çocuk Duygusu, Türk Yavrusu, Çocuklar Alemi, Çocuk Bahçesi, Çocuk Dostu, Mini Mini 1914 gibi dergilerin sayfalarında çocukların Meşrutiyet’e uygun biçimde millî ve manevi değerlerle yetiştirilmesi için çabalanmış.
Osmanlı döneminde çıkmaya başlayan “Çocuk Dergileri” Harf Devrimiyle sonrasında da çıkmaya devam etmiş
Birinci Dünya Savaşı sırasında çıkan çocuk dergileri
Birinci Dünya Savaşının zor günlerinde 1918 ila 1922 yılları arasında Küçükler Gazetesi, Hür Çocuk, Haftalık Çocuk Gazetesi, Hacıyatmaz ve Bizim Mecmua sayfalarında İttihat ve Terakki Cemiyetinin fikirleri paylaşılmış; çocukların milli duygularla yetiştirilmesi için tasarlanan “Çocuk Bayramı”, “Ağaç Bayramı”, “Çiçek Bayramı”, “Buğday Bayramı”, “Mektepliler Bayramı” ve “İdman Bayramı” gibi kutlamalar sık sık işlenmiş.
Cumhuriyetin ilanı sonrasında, Latin harflerine geçilmesi ile yayın hayatına başlayan dergilerden Gençlik 1928, Şen Çocuk 1932, Oklahoma 1935, Yavrutürk ve Ateş 1936, Bin Bir Roman 1938 ve 1939 yılında çıkan Cumhuriyet Çocuğu ile Çocuk Gazetesi 2. Dünya Savaşı öncesinde çocuklarla buluşmuş.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında da çocuklar için süreli yayınlar sürmüş, 1943’te Çocuk Haftası, 1945 Yılında Doğan Kardeş ile Armağan çocuk dergileri yayınlanmış. Araştırmacılar ve koleksiyonerler için her biri kendi içinde farklı değer taşıyan tüm erken dönem çocuk dergileri içinde yazımıza konu olan Doğan Kardeş Dergisi 1945 yılından 1978 yılına kadar tam 33 yıl boyunca aralıksız yayınlanmış; bugünün büyükleri olan o günkü okuyucusu çocuklarla buluşmuş.
https://t24.com.tr/yazarlar/irfan-yalin-koleksiyoncu/dogan-kardes-dergisi-nin-oykusu,49325