ADANA’DA 20 BİN KİŞİYİ ÖLDÜREN KİM?
1 Nisan 1325 yeni takvime göre 14 Nisan 1909 günü yani gerici 31 Mart ayaklanmasının hemen ertesi günü, kentimizde Adana (hatta ülke) tarihinin en vahim olayı sayılan “İğtişaş- Ayaklanma” başladı. Ermeni ve Müslüman halkın birbirini (sözde birbirini) kırdığı yaklaşık 20 bin kişinin öldüğü bir iç çatışmadır İğtişaş… Yirmi bin kişi öldüğüne göre yaralı sayısını siz düşünün. Çeşitli kaynaklar farklı bilgiler verse de bu olayların faili olarak çoğu Müslüman 63 kişi asılarak olay bastırıldı.
Birbirini kırdı derken “Sözde” ifadesini kullanmamın nedeni; bazen İngiliz altını dağıtarak, bazen çekiciliğini kullanmak üzere Arap Bedevi çadırlarına konuk olarak Osmanlı İmparatorluğunun parçalanmasının son rötuşlarını yapan Gertrude Bell isimli kadın ajanla bu olaylar arasındaki bir ilişkiyi keşfetmemdir. Belki de bu ilişki ilk kez burada açıklanmakta…
Benim bu ilişkiyi keşfetmemin öyküsü şöyle;
Gertrude Bell 1905 yılında Adana’ya gelmiş ve kentimizin çok sayıda fotoğrafını çekmiş. Ben bu fotoğrafların peşine düşmüştüm. Bu eski fotoğrafları anlayabilmek için onun yaşamı ile ilgili araştırma yaptığımda hiç evlenmemiş olmasına rağmen, çok sayıdaki sevgililerinden birinin de Dick Doughty- Wylie olduğunu gördüm. Wylie evli olduğu halde Bell’in cazibesine kapılmış. Bu niye önemli, isterseniz gelin 31 Mart 1325’e yani 20 bin Adanalı’nın ölümüyle sonuçlanan İğtişaş olayının bir gün öncesine dönelim.
Ne büyük bir tesadüftür ki; İstanbul’da ayaklanmanın olduğu gün (31 Mart) Anadolu’da yaşayan tüm Amerikalı protestan misyonerler paskalyayı kutlamak için Adana’da toplanmışlar, İngilizlerin Konya Konsolos yardımcısı Dick Doughty-Wylie da başlarında Adana’da. Tam o gün bir Ermeni, karısına göz diktiler diye 2 Türkü öldürüyor, hemen ardından da vilayet tercümanı Sisilyan Avadis’in evinden paskalya kutlaması için atılan bir kurşunla Çerkez Mehmet ölüyor. Ardından da bazı kaynaklara göre 7 bin, bazılarına göre 20 bin kişi…
Daha sonraki yıllarda Gertrude Bell sevgilisine Adana Olayları’ndaki özverili çalışmaları nedeniyle nişan verilmesini sağlıyor. (Adana’daki çalışmalarının ne olduğu açık değil, Kızılhaç’ın çalışmaları diye geçiyor. Yaralı Ermenilere bakmak için kurulan Uluslararası Amerikan Hastanesi’nin kuruluş çalışmaları olabilir.)
Gertrude Bell Osmanlıyı yıkan, eline cetvel alıp bizzat sözde Irak Devleti’nin sınırlarını çizen kadın… Uluslararası Amerikan Hastanesi de İğtişaş yaralılarını tedavi etmek için kurulmuş bir hastane…
Öykünün bu bölümünü ben de yeni fark ettiğim için burada paylaştım. Diğer kısımlarını ise “Çukurova Tıp Tarihi” kitabımızda detayıyla bulabilirsiniz?
Dick Doughty Wylie’a mı ne oldu? Çok ilginç bir sonu var. Mezarının nerede olduğunu bilirseniz şaşırırsınız. Sıkılmadığınızı belirtirseniz yarın onu da anlatırım.
